در مجموعه موزه‌های آستان قدس رضوی نیز دو علم وجود دارد که در معرض دید عموم قرار گرفته است. علمی که قدمتی بیش از خود موزه دارد و علمی که هنوز بسیاری از مردم مشهد با آن خاطره دارند. در گفت‌وگو با عبدالحسین ملک جعفریان، رئیس اداره گنجینه‌های آستان قدس رضوی دو علم موجود در این مجموعه را معرفی خواهیم کرد.
ماحصل ارادت
نخستین مورد علم اهدایی مرحوم حاج غلامحسین غیورمرادی (معروف به شاه‌حسین علمدار) است که یکی از بزرگ‌ترین علم‌های ایران محسوب می‌شود. این علم محصول عمری ارادت مرحوم شاه‌حسین به ساحت سیدالشهدا(ع) است. او ۱۷سال پیش این علم زیبا را در پنجم دی ماه ۱۳۸۶ درست یک سال پیش از وفاتش وقف آستان حضرت رضا(ع) کرد. علم شاه‌حسینی با وجود ابعاد بزرگش یعنی ۱۳متر طول، ۷ متر ارتفاع و حدود هزار کیلوگرم وزن حالا در گوشه‌ای از طبقه منفی یک موزه مرکزی جا خوش کرده است تا هر روز در مقابل دیدگان هزاران نفر از بازدیدکنندگان باشد. این علم فولادی و برنجی در واقع یک اثر هنری نفیس محسوب می‌شود؛ چراکه برای ساختش از هنرهایی چون چکش‌کاری، قلم‌زنی، مشبک‌کاری، طلاکوبی و نقره‌کوبی روی استفاده شده است. همچنین برای آذین‌بخشی این علم ۱۹تیغی از ۲۶ شیر فولادی، فیل فولادی زرکوب، شتر فولادی، گوزن، انسان پرنده تاج‌دار، طاووس، خروس، بوقلمون، عقاب، کبوتر، نهنگ، دهن اژدری، پرنده‌های کوچک، هزار و ۲۰۰ زنگوله، ۳۳۰ پر و ۱۰۰ شال پارچه‌ای تزئینی استفاده شده که برخی از این قطعات تزئینی مربوط به دوره قاجار است. ملک جعفریان با اشاره به این موضوع که این علم به لحاظ بصری یک شیء جذاب برای موزه محسوب می‌شود، می‌گوید: «علم شاه‌حسینی علاوه بر ارزش هنری که دارد، از نظر مردم‌شناسی هم مورد توجه است چون در عزاداری‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفته و مشهدی‌ها با آن خاطره دارند. سال‌های اول پس از فوت مرحوم شاه‌حسین بسیاری از هیئتی‌های قدیمی به موزه می‌آمدند تا فقط علم را ببینند. این موضوع (ارتباط مردم با علم) برای موزه نکته مثبتی است؛ چراکه یکی از اهداف موزه‌داری برقراری ارتباط میان شیء و بازدیدکننده است مثلاً برخی مدال‌ها برای بعضی از افراد خاطره‌انگیز است. علم اهدایی شاه‌حسین نیز این ویژگی را دارد. ممکن است ۵۰ سال بعد کسی نباشد که علم‌کشی شاه‌حسین را دیده باشد یا خود شاه‌حسین را بشناسد اما مراسم عزاداری امام حسین(ع) که از یاد نمی‌رود و هر روز با شکوه بیشتری انجام می‌شود. این علم در آن زمان، نشانه عزاداری سیدالشهدا(ع) خواهد بود».
علامت فولادی زرکوب
علمی که عمرش از موزه بیشتر است دومین علم موجود در موزه آستان قدس رضوی، قدمتی بیش از علم شاه‌حسینی دارد و متعلق به قرن سیزدهم است. خیلی پیش‌تر از سال ۵۶ که مجموعه موزه مرکزی به مکان جدید یعنی مکان فعلی انتقال یافت، این علم در اینجا بوده است. علمی که با نام «علامت فولادی زرکوب» در طبقه همکف موزه مرکزی در معرض دید علاقه‌مندان است. رئیس اداره گنجینه‌های آستان قدس رضوی درباره این علم چنین توضیح می‌دهد: «این علامت فولادی یکی از قدیمی‌ترین اشیای موزه است. سابقه تأسیس موزه به سال ۱۳۱۶ برمی‌گردد یعنی حدود ۸۰ سال پیش، اما بنا به تشخیص و گمانه‌زنی کارشناسان این علم عمری حدود ۱۷۰ تا ۲۰۰ سال دارد و متعلق به دوره قاجار است». از ملک جعفریان درباره نام و نشان واقف آن می‌پرسیم. او می‌گوید: «متأسفانه هیچ اطلاعاتی از واقف آن در دسترس نیست و کتیبه‌ای هم که حاوی چنین اطلاعاتی باشد، روی آن وجود ندارد. چگونگی ورود و تاریخ اهدای آن به آستان قدس رضوی مشخص نیست؛ چراکه در هیچ جایی تاریخ و نحوه ورود آن ثبت نشده است». او در ادامه اضافه می‌کند: «چگونگی ورود خیلی از آثار به موزه مشخص نیست به این دلیل که در گذشته ثبت آثار مانند امروز به درستی انجام نمی‌شده یا اینکه واقف تمایلی به ثبت نامش نداشته است». با اینکه این علم از نظر ابعاد بزرگ نیست اما در عین کوچکی زیبایی و ظرافت خاصی دارد. مانند بسیاری از علم‌های ایران با پر و حیوانات مختلف که هر کدام نماد موضوعی خاص است تزئین شده است. بالای تیغه اصلی این علم هفت تیغه آیه «إِنَّا فَتَحْنَا لَکَ فَتْحًا مُبِینًا» به چشم می‌خورد. اسماء الحسنی، نام پنج‌تن آل‌عبا و ابیاتی از ترجیع‌بند محتشم کاشانی به خط ثلث و نستعلیق نیز زینت‌بخش این علم هستند.
باید به این آثار به عنوان یک شیء موزه‌ای نگاه کرد
ملک جعفریان در پایان این گفت‌وگو نکته مهمی درباره نمایش این علامت‌ها در موزه آستان قدس رضوی یادآوری می‌کند: «علم نشانه عزاداری است و جزء دین نیست. این علامت هم مانند بسیاری از نمادهای دیگر ممکن است تغییر کند، همان طور که در طول زمان تغییر کرده است. ما باید به این موضوع توجه کنیم و علامت عزاداری را جزء دین قلمداد نکنیم. نمایش علم در موزه نشانه ترویج فرهنگ علم‌گردانی نیست. اساساً رسالت ما در موزه چیز دیگری است و نمایش یک اثر در موزه به معنای تأیید یا تکذیب آن نیست. باید به این آثار به عنوان یک شیء موزه‌ای نگاه کرد که به خاطر ارزش هنری و مردم‌شناسی در معرض نمایش قرار گرفته است».
نظر شما